Thao quang dưỡng hối
(Phô giả giấu thật: phô kém cỏi giấu tài năng)
Như đã nói, sau khi ông sơ của thầy Thông Lạc từ vùng Phú Thọ Hòa (Phú Lâm bây giờ)-Gia Định đành bỏ lại người em gái cùng trốn chạy từ miền Trung vào lánh nạn truy tìm của vua quan triều Nguyễn lúc này đang săn lùng ráo riết để chạy tiếp về vùng Bàu Trâm-Gia Lộc dựng am thất tu hành với hình thức là một tu sĩ Phật giáo. Vậy sau khi đã về tới vùng đất này rồi thì ông sơ của thầy Thông Lạc bằng cách nào mà lại có thể sống yên ổn, hạnh phúc cho đến cuối đời như thế khi chung quanh ngoài người dân bản địa thì còn có cả chính quyền của chế độ lâm thời triều Nguyễn nữa?

Chuyện này không khó hiểu cho lắm. Khi đã về ở tại địa phương ấp Bàu Trâm rồi, dưới hình thức là một tu sĩ thì tất nhiên ông sơ thầy Thông Lạc phải cũng phải đến trình báo với chính quyền địa phương. Hoặc chính quyền địa phương sau đó thế nào cũng phải tìm đến chỗ ở của tu sĩ Thích Minh Không để ghi tên tuổi ông vào sổ bộ những người đang tạm trú tại địa phương để dễ bề quản lý và theo dõi. Bởi đây là chính quyền mới thành lập của triều Nguyễn, cho nên việc kiểm tra an ninh nhân hộ khẩu của các cán bộ xã thôn lúc này cần phải được thực hiện triệt để hầu để nắm bắt cho rõ lý lịch từng hộ, đồng thời cũng để lập danh sách báo cáo cụ thể tình hình dân số địa phương về triều đình Phú Xuân cho các cán bộ quản lý dân số ngoài đó biết rõ tình hình dân số của ba miền hiện có bao nhiêu. Trong đó tất nhiên việc lập sổ bộ thống kê nhân hộ khẩu ngoài công tác quản lý dân số của chính quyền lâm thời, thì vấn đề còn lại chính là mục đích mà nhà Nguyễn đã đang quyết tâm thực hiện cho bằng được.Theo dõi chặt chẽ những người từng làm việc, dính líu đến triều đại cũ và Quang Trung Nguyễn Huệ hiện đã đang chạy trốn và trà trộn ở khắp mọi vùng miền sau khi nhà Tây Sơn sụp đỗ để bắt và giết cho sạch tận gốc rễ!

Chuyện vào những năm 1975-1976, sau ngày thống nhất đất nước, chúng tôi từng được đưa vào làm cán bộ ban "Điều tra cơ bản" của phường ăn rồi ngày hai buổi mang sổ sách, bút mực đi ghi tên tuổi từng hộ gia đình trong khu vực để lập báo cáo lên cho các cấp cán bộ quản lý nhân khẩu thuộc Ủy ban phường, thị xã. Khi rảnh thì mang cọ và sơn đi viết khẩu hiệu trên vách tường của những hộ nhà xây, đại để những câu như: "Đã đảo đế quốc Mỹ, Chủ nghĩa Mác Lê Nin vô địch muôn năm! Hay Liên tục tấn công, truy tróc địch, và Lao động là vinh quang, vvv...". Chưa nói còn có cả việc được lệnh tập trung đi lùng sục, tịch thu "văn hóa phẩm đồi trụy, phản động, độc hại Mỹ Ngụy" còn lại sau giải phóng giao hết về cho Ban văn hóa thông tin Ủy ban phường. Việc gì thì không biết, chứ ngày đó khi mon men vào từng hộ moi móc, lục soát, kiểm tra mà phát hiện những cuốn truyện đầy tính hấp dẫn như loạt truyện trinh thám Z.28 của tác giả Người thứ tám hoặc những tập truyện của những nhà văn nổi tiếng trong nước và thế giới là chúng tôi liền ém bớt, lận lưng mang về nhà đọc say sưa, miệt mài rồi cất kỹ làm của riêng. Chậc, tội gì mà phải mang văn hóa, tri thức nhân loại đi giao nộp hết như thế?

Như vậy, theo đó, khi đến trụ sở xã, thôn báo cáo hay khi chính quyền địa phương tìm đến vấn hỏi lai lịch, tung tích từ đâu mà đến trú ngụ nơi đây thì ông sơ của thầy Thông Lạc phải khai thế danh của mình là Lê Văn Tâm, pháp danh là Thích Minh Không. Còn nếu lúc đó cán bộ xã thôn cật vấn, hỏi giấy tờ, quê quán thì ông sơ thầy Thông Lạc chỉ việc nói do chạy giặc nên giấy tờ đã bị thất lạc cùng hành trang, hoặc do binh đao gây ra hỏa hoạn nên giấy tờ đã bị cháy sạch cùng nhà cửa, tài sản, chùa chiền, hiện không còn gì cả. Mà giờ về đó cũng không còn gì, lại về cũng để làm gì nữa. Ông bà cha mẹ, anh chị em chết hết rồi! Thôi, ở đây lập nghiệp vậy.

Tóm lại. Lê Văn Tâm là cái tên được ông sơ của thầy Thông Lạc sử dụng trong việc kê khai để chính quyền xã, thôn lập sổ bộ cho việc kiểm tra nhân hộ khẩu tại địa phương để báo cáo về triều đình Phú Xuân cho các cán bộ quản lý dân số nắm biết tình hình dân số trong cả nước. Còn khi ghi chép gia phả thì ông sơ của thầy Thông Lạc phải ghi đúng họ tên của mình là Võ Văn Dũng. Nhưng đây là phần ghi chép thuộc diện bí mật, mà chỉ con cháu trong gia tộc mới biết, người bên ngoài không thể biết câu chuyện bí mật này. Bởi nếu người bên ngoài biết được câu chuyện bí mật tày đình này thì ông sơ của thầy Thông Lạc không thể tồn tại cho đến cuối cuộc đời ở vùng đất Bàu Trâm-Gia Lộc quá dễ dàng như thế. Nói gì đến đám con cháu sau này. Đó là chúng tôi chưa nói đến việc bộ gia phả giòng họ Lê thời ấy phải được ông sơ thầy Thông Lạc ghi chép bằng chữ Hán, vì đây đang là thời kỳ cai trị của Gia Long. Thời mà tiếng Hán vẫn đang được triều Nguyễn chú tâm trọng dụng. Chúng ta đã biết, Gia Long lên ngôi vào năm Nhâm Tuất 1802, đến năm Kỷ Mão 1820 thì ra đi. Vậy ông sơ thầy Thông Lạc có thể tồn tại trong hai mốc thời gian này. Sau đó, khi vua Minh Mạng lên nối ngôi triều Nguyễn thì người trụ trì chùa Am lúc bây giờ có thể đã là người khác, tức người này là con hay cháu của ông sơ thầy Thông Lạc lên tiếp quản, trụ trì ngôi chùa. Chúng ta sẽ không bàn sâu vào những đời trụ trì sau đời thứ nhất là vị tướng Lê Văn Tâm làm chi.

Để nói cho rõ hơn đoạn này. Khi sử dụng họ tên Lê Văn Tâm như thế thì chắc ông sơ của thầy Thông Lạc ngày đó cũng đã tính toán, suy đi nghĩ lại rất kỹ, rất nhiều lần rồi sau đó mới dám công khai tên họ này trong việc kê khai làm giấy tờ, sổ bộ nhân hộ khẩu thường trú tại địa phương. Tất nhiên cũng không một ai trong thời đó lại có thể đặt niệm nghi ngờ, phân vân gì về cái tên Lê Văn Tâm này cả, cho dù đó là các cán bộ chính quyền xã, thôn dưới sự kiểm soát, quản lý của triều Nguyễn.

Bây giờ, để làm sáng tỏ tồn nghi lịch sử bí mật này, tức để có thể biết được ông sơ của thầy Thông Lạc, người mang tên họ Lê Văn Tâm có phải đúng là danh tướng Võ Văn Dũng xưa kia đã từng buồn bã, gạt lệ, quay lưng, âm thầm góp nhặt hành trang giã từ phủ Quy Nhơn, huyện Tuy Viễn một thời hoa lệ dẫn theo người em gái chạy trốn vào vùng Phú Thọ Hòa-Gia Định, sau dạt về vùng Bàu Trâm-Gia Lộc lập lên ngôi chùa Am, sống cho đến cuối đời tại đây hay không thì chỉ còn cách duy nhất. Tập trung vào ba chữ LÊ VĂN TÂM để thử xem ba chữ này ẩn chứa gì, và muốn nói gì trong đó mà thôi. Ngoài cách này ra thì cuộc đời sẽ không cách nào khả dĩ hay hơn, tốt hơn được nữa để có thể làm sáng tỏ lại một tồn nghi lịch sử trôi qua đã hơn 200 năm kể từ khi Hoàng Đế Quang Trung bất ngờ, đột ngột ra đi vào năm Nhâm Tý 1792, và kéo theo là sự sụp đỗ chính thức của Nhà Tây Sơn. Lệ rớt theo số mệnh người. Và danh tướng Võ Văn Dũng từ đó theo thời cuộc tàn phai, nhạt nhòa, từng bao đêm hắt hiu chong đèn ngồi suy tư cho vận nước tình đời sao như áng mây trôi có phải là người đã bỏ xác, vùi chôn cuộc đời oanh liệt tung hoành ngang dọc còn lại trên núi Hòn Dũng hay Núi Xanh gì đó, sau con cháu mò lên lấy hài cốt mang về chôn cất, lập từ đường thờ cúng tại Phú Mỹ hay không? Hay ông đã bị triều Nguyễn bắt giết, hành hình xẻ thịt phanh thây cho thỏa hờn căm sôi sục như các sách sử từng ngồi một chỗ mơ hồ, mường tượng, nặn óc ra ghi ghi chép chép xưa nay? Hay sau khi nhà Tây Sơn sụp đỗ, ông tìm cách chạy trốn rồi chết ở đâu đó trên bước đường lang thang, phiêu bạt không định hướng, không tương lai, không ngày mai? Hoặc có thể ông đã bỏ xác tại nơi khỉ ho cò gáy, hoang vu, tịch tịnh nào đó không người thân thích kề cận sớm hôm, mãi mãi ôm mối hận mất nước nhà tan xuống tuyền đài không một lời than vãn, trối trăn cho hậu thế? Than ôi?

Hận nước chưa xong đầu đã bạc,
Mài gươm mấy độ dưới trăng thâu...

Hồn Trương Ba da hàng thịt 
Dưới đây, còn gì nữa, trước hết, mời các bạn đọc qua cách chiết tự của chữ Dũng hầu để nới rộng tầm nhìn nhãn quang, cũng như để xác định thêm có phải danh tướng Võ Văn Dũng đã cải trang, đổi lốt thành Lê Văn Tâm hay không?

Chữ Dũng có rất nhiều cách viết, ở đây, chúng tôi chọn ra ba cách viết như sau vì thiết nghĩ những chữ này nó mang hay nói lên được tính cách của chủ nhân sử dụng nó. Cách thứ nhất là chữ Dũng 甬 7 nét. Chữ Dũng 甬 7 nét này ở dưới là bộ Dụng 用 5 nét, trên là 2 nét tượng hình cái móc chuông nhập lại ra chữ Dũng 甬 7 nét. Đây là chữ Kim văn cổ, tượng hình cho cái chuông lớn, trên đầu có quai treo. Chữ Kim văn ra sau chữ Giáp cốt văn, vào cuối đời Thương. Về sau, chuyển qua chữ Khải thư chữ Dũng 甬 7 nét này có nghĩa là con đường ở giữa, mà ở giữa là trung, tức con đường trung với nước, hiếu với dân. Cũng có thể nói trung là lòng trung thành tuyệt đối với vua Quang Trung nếu như đây đúng là danh tướng Võ Văn Dũng cải trang chạy trốn vào miền Nam cốt để tránh sự lùng sục, tìm kiếm của vua quan triều Nguyễn đã đang tung tai mắt khắp nơi hòng bắt giết cho bằng được những tướng tá và những người từng dính líu đến Nhà Tây Sơn và Quang Trung Nguyễn Huệ theo như thầy Thông Lạc cho biết trong tập sách.

Cách viết thứ hai của chữ Dũng gồm chữ Dũng 甬 -con đường ở giữa- 7 nét ở trên, dưới là bộ Lực 力 2 nét như sau 勇. Chữ Dũng 勇 9 nét này có nghĩa là dũng cảm, biểu thị cho người có sức mạnh hơn người, rất bạo dạn, khi đứng trước tất cả mọi hiểm nguy không bao giờ chùng bước, e ngại. Hoặc Dũng 勇 là càng đánh lại càng hăng, càng gan dạ. Dũng 勇 còn là tinh thần bất khuất, mạnh mẽ vô song. Chữ Dũng 甬 ban đầu chỉ đơn thuần là con đường ở giữa, nhưng khi được nhập với bộ Lực 力 -sức mạnh- vào thì chữ Dũng 勇 này đã thay đổi hoàn toàn với những ý nghĩa như đã giảng giải.

Sau hết, là cách viết chữ Dũng thứ ba như sau. Chữ Dũng này ở trên cũng vẫn là chữ Dũng 甬 với nghĩa là con đường ở giữa, ở dưới là bộ Tâm 心 4 nét nhập lại ra chữ Dũng 11 nét này đây 恿. Chữ Dũng 恿 11 nét này có nghĩa là khuyên, là lời thúc giục, mong muốn nên làm việc gì đó ngay liền liền, tức mình không bao giờ muốn làm hay muốn thay đổi như vậy nhưng có thể do hoàn cảnh, thời thế, điều kiện hoặc do kẻ khác buộc, bắt mình phải làm như vậy thì mới được, thì mới có thể phù hợp với tình hình trong hiện tại. Hay Dũng 恿 cũng có nghĩa là con đường này bây giờ cần phải thay đổi hướng đi thì mới có thể làm được nhiều việc, hoặc mới có thể tìm ra được giải pháp an toàn cho riêng mình. Dũng 恿 còn đọc là túng dũng. Túng 慫 có âm là tung. Vào thời Chiến Quốc (403-221 trước TL) có trường phái học thuật về đường lối tung hoành. Họ quy định khi họp các nước phía Nam-Bắc lại thì gọi là tung, còn khi liên kết các nước Đông-Tây lại thì gọi là hoành. Từ ngữ tung hoành có ra từ đó. Tung còn thêm nghĩa là nói rõ ra tung tích của sự việc vì sao mà phải biến thay đổi ra quá kỳ lạ như thế!

Tóm lại. Chữ Dũng 恿 11 nét này nên hiểu là tượng trưng cho ba chữ Thể-Tướng-Dụng. Thể là nguyên lý, là cốt lõi, là bản năng, là phần bên trong của sự vật hay của con người. Đây dụ cho bộ Tâm 心. Tướng là hình thức bên ngoài sự việc, bên ngoài con người. Đây dụ cho chữ Dũng 甬 viết theo lối Kim văn (cổ) là hình cái chuông lớn có quai treo. Còn Dụng 用 là công dụng, là sự hoạt động hay sự làm việc của tướng, của cái hình thức bên ngoài vậy. Có thể trình bày về ý nghĩa ba chữ Thể-Tướng-Dụng như sau để cho các bạn dễ hiểu, dễ nhớ hơn nữa:

Thể= 心: là phần bên trong của sự việc, của con người.
Tướng= 甬: là hình thức bên ngoài sự việc, bên ngoài con người.
Dụng= 用: là công dụng, là sự, là biểu thị cho sức hoạt động, làm việc của thể và tướng.

Như vậy, bạn đã biết hay chưa biết gì cả. Dũng sẽ được hiểu với ba cách viết như trên mà chúng tôi đã giải thích. Và cách nào của ba chữ Dũng 甬, 勇, 恿 này cũng đều đúng cả, cũng đều chỉ vào người có tên là Dũng, tức danh tướng Võ Văn Dũng đã đang trá hình dưới cái tên khác lạ là Lê Văn Tâm, sau nữa là dưới hình thức một tu sĩ mang pháp danh là Thích Minh Không, trụ trì chùa Am đời thứ nhất như thầy Thông Lạc đã cho biết trong tập Lịch sử chùa  Am vậy.

Nhưng tại sao từ cái tên Lê Văn Tâm là người mà thầy Thông Lạc nói là ông sơ của mình, đồng thời cũng chính là vị tướng từng tham gia trận đánh tại Thăng Long-Hà Nội năm Kỷ Dậu 1789 dưới mũi chỉ đạo của Hoàng Đế Quang Trung theo lời thầy Thông Lạc cho biết mà chúng tôi lại suy diễn ra chữ Dũng 恿 11 nét, nói đầy đủ là Võ Văn Dũng, hoặc nói khác đi, tại sao từ chữ Dũng 恿 11 nét chúng tôi lại có thể suy diễn, kéo ra, lấy ra chữ Tâm 心 thì các bạn cần phải đọc tiếp tục và tiếp tục. Ngoài cách này ra thì không còn cách nào khác hay hơn, tốt hơn được nữa. 

Văn tự, chữ nghĩa là thanh-âm
là một hơi thở ra-vô không gián đoạn
Bắt đầu, các bạn cần chú ý thật kỹ vào ba chữ Lê Văn Tâm. Trước hết là chữ Văn. Văn 文 trước hết là văn tự, chữ nghĩa, ở đây muốn nói văn tự Trung Hoa chính là do bắt chước hình tượng các loại vật, cả con người để đặt ra chữ, thì đó gọi là văn. Còn nếu gộp cả hình với tiếng lại thì gọi là tự. Hay văn 文 là văn hoa, là khi chỉ cần chú ý đến cái hình thức bên ngoài sao cho đẹp, xinh, duyên dáng chứ không cần chuộng đến cái bên trong, là phần của sự thực, như phồn văn: phù văn, phù văn là loại văn chương phù phiếm, mơ mộng, viết ra chỉ để đọc cho vui tai vui miệng chứ chẳng giúp ích được gì cho ai, hay cho sự giải thoát khổ đau của kiếp người hữu hạn này được cả. Văn 文 cũng có nghĩa là mang tính che đậy cho sự việc, cho câu chuyện hay ho, bí mật nào đó. Hay văn 文 là chỉ cho quan văn, đối lại với quan võ. Tục xưa, mỗi khi ra chầu, thì quan văn đứng bên tay phải, còn quan võ đứng bên tay trái nhà vua. Văn 文 có một âm là vấn, vấn là hỏi, mà hỏi là có đáp, có trả lời. Hoặc văn 文 là chữ trong Giáp cốt văn. Giáp cốt văn là thứ chữ viết được khắc lên trên mai rùa và xương thú. Giáp cốt văn là hình thái văn tự cổ đại đầu tiên của chữ Hán của Trung Quốc, ra đời vào thời kỳ Ân-Thương.

Lại văn 文 còn là ngôn ngữ, văn tự, bài văn. Văn cũng là lễ nghi, văn hóa của vùng miền bản địa. Văn 文 còn mang nghĩa là che dấu, là sự điểm tô, vẽ vời hòng biến cái sai thành cái đúng, cái đúng thành cái sai, tức dùng văn tự, chữ nghĩa văn chương để lấp liếm, che đậy cho sự việc gì đó khiến sai biến thành đúng, đúng biến thành sai làm cho sự việc bỗng chốc trở nên mờ mờ ảo ảo, hư hư thực thực, làm cho cả bàng dân thiên hạ ngơ ngơ ngác ngác chẳng còn có một ai biết ai hay chuyện gì là chuyện gì được cả.

Chữ Văn có nhiều cách để viết, để hiểu, ở trên là nghĩa thứ nhất của chữ văn 文 3 nét. Dưới đây, chúng tôi lấy thêm chữ Văn với nghĩa là nghe như sau. Văn 聞 là nghe, tục gọi người hẹp hòi, nghe ít là cô lậu quả văn. Còn người trí thức lịch duyệt, nghe nhiều học rộng, đi một ngày đàng học được một sàng khôn thì gọi là bác học đa văn, hay bác văn cường chí. Nói chung đây là chỉ cho người có học thức lịch duyệt, kim văn bác cổ chính là đều nhờ ở chỗ tai nghe mắt thấy tay rờ đụng qua mỗi khi tiếp xúc. Văn 聞 thường được dùng để chỉ cho người nổi danh, nổi tiếng nào đó, như các nhà thơ Lý Bạch, Đỗ Phủ, Bạch Cư Dị, Thôi Hiệu, Lý Thương Ẩn, Sầm Than, Nguyễn Du, Bà Huyện Thanh Quan, Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, giòng họ Ngô Gia Văn Phái, vvv...

Tóm lại. Văn 聞 ở đây có nghĩa là cần im lặng lắng nghe, tức người trong cuộc đã đang sẽ, đã đang như muốn nói, muốn trình bày sự việc gì đó mang tính bí bí mật mật cho người nào đó có khả năng lắng nghe đặc biệt, hay cho cả mọi người cùng nghe cùng hiểu rồi cùng xúm ồ, la lên một tiếng đồng thanh biểu lộ sự ngạc nhiên, phấn khích thái quá. Nhiều khi cao hứng quá độ bèn vỗ tay đôm đốp, vỗ đùi đen đét rồi đứng hết cả dậy nhảy cà tửng cà tưng như đám khùng khùng điên điên kia cũng không chừng. Văn 聞 còn có âm là vấn. Vấn thì cũng đã giải thích ở trên rồi.

Đây là ý nghĩa của hai chữ Văn, chữ đứng giữa trong ba chữ Lê Văn Tâm. Cốt lõi của chữ Văn 聞 này như đã nói là nghe, lắng nghe những điều mà người ta muốn nói, muốn trình bày một cách kín đáo bằng lối chiết tự của chữ nghĩa, không phải cách thông thường là nói công khai, minh bạch trên giấy trắng mực đen, hay phát ra bằng lời, bằng thanh âm bổng trầm, khoan nhặt, du dương...

Như chúng tôi đã nói ở trên, Văn 聞 có nghĩa là thanh và âm, là của một hơi thở ra và vô không gián đoạn. Vậy muốn biết Văn 聞 có phải mang nghĩa như chúng tôi nói hay không, bạn chỉ cần làm như sau thì sẽ rõ thôi. Bạn lấy bàn tay để trước miệng, xong bạn nhắm mắt, đọc ba chữ Lê Văn Tâm thì bạn sẽ thấy hơi thở của bạn đẩy vào bàn tay mà nếu bình thường nó chỉ thuần túy là hơi thở ra vô, nhưng khi bạn đọc lên ba chữ Lê Văn Tâm thì hơi thở của bạn lúc bấy giờ không còn là hơi thở nữa mà chính là câu văn ngắn dài có thanh, âm trầm bổng, khoan nhặt, yếu mạnh nhưng không hề bị gián đoạn, mà là sự liên kết từ chữ này đến chữ kia.

Chính vì lý do này cho nên người ta mới có thể nói Văn 聞 là nghe, là chú ý lắng nghe vậy. Tức lắng nghe âm, thanh và chữ nghĩa, văn tự có gì lạ, có gì bí bí mật mật ở trong đó hay không. Hay đây chỉ là văn tự, chữ nghĩa bình thường đọc cho vui tai vui miệng lúc trà dư tửu hậu mà thôi. Đó là chúng tôi chưa muốn nói đến việc hơi thở còn được dùng để tu tập thiền định của các tôn giáo nữa. Như khi một người tréo chân ngồi kiết già, lưng thẳng, nhiếp tâm trong hơi thở ra vô thì người đó mới biết rằng trong từng hơi thở ra, hơi thở vô của mình lúc bấy giờ sẽ khởi lên biết bao nhiêu vọng tưởng, ý niệm lăng xăng tự ngôn tự ngữ, tự nói tự rằng tùm lum đủ thứ chuyện... Nào chuyện đông chuyện tây, chuyện trên trời dưới đất, chuyện hôm qua hôm nay, chuyện cũ chuyện mới, rồi chuyện chúng mình, chuyện ba mùa mưa, chuyện ba người, chuyên đêm mưa, chuyện buồn năm cũ, chuyện một người đi, chuyện một chiếc cầu đã gãy, chuyện hoa sim, chuyện tình của nàng trinh nữ tên thi, chuyện lan và điệp, chuyện Thúy Kiều là chị em là Thúy Vân, mai cốt cách, tuyết tinh thần, mỗi người mỗi vẻ mười phân vẹn mười, vvv...

Ôi! Nội trong một hơi thở ra vô mà có biết bao là chuyện trên trời dưới đất bỗng khởi tùm lum lên như thế thì trách chi đám tôi anh chị này không bị tẩu hỏa nhập ma, khùng khùng điên điên hết lên thì mới là chuyện lạ quá chớ!

Treo đầu dê bán thịt chó 
Tiếp theo chữ Văn 文, 聞 là chữ Lê. Lê trước hết là họ Lê. Theo cách viết này thì Lê 黎 là họ Lê. Còn cách viết khác, như chữ sau đây thì Lê 棃 nghĩa thứ nhất là cây lê. Nghĩa thứ hai lê là dựa theo tích vua Đường Minh Hoàng vốn là người có tài năng âm nhạc, đã chọn ra ba trăm con em nhà nghề vào dạy ở trong vườn trồng lê. Vì thế, ngày nay mới gọi rạp hát tuồng là lê viên. Nghĩa thứ ba Lê là giả. Giả 假 có nghĩa là dối trá, không thật, là vay mượn hình thức này, hình thức kia với mục đích để che đậy, bưng bít cho sự vụ gì đó hòng tránh sự theo dõi có thể của chính quyền, pháp luật và người dân nơi trú xứ, bản địa. Ví dụ, có những kẻ sau khi gây án tại địa phương liền tẩu thoát, tìm về một vùng quê hẻo lánh hay vùng cao nguyên, rừng núi nào đó cải trang thành một con người khác sống ẩn dật âm thầm, lặng lẽ. Khiến từ đó bản án mà chính quyền và pháp luật dành cho y cũng đành mất hiệu lực, bế tắc, xếp vào đống hồ sơ lưu trữ nằm trong góc tủ không ai buồn giở xem. Họa may chờ phép màu nào đó từ dòng thời gian vô ngôn chảy mài miệt ngày đêm như nước xuôi ra biển lại mưa về nguồn trả lời mà thôi. Giả 假 còn là chữ dùng đối lại với chữ chân 真 là thật.

Đến đây, sau khi đã đọc qua phần giải thích về chữ Lê 棃 và các chữ liên hệ đến chữ lê 棃 này. Chúng tôi xin mới các bạn trở lại với chữ lê mang nghĩa là họ Lê 黎.

Chữ Lê 黎 này bên trái là bộ Thử 黍 12 nét, bên phải là bộ Chủ丶1 nét và bộ Đao 刀 2 nét nhập lại ra chữ Nhận 刃 3 nét. Trước hết nói về bộ Đao 刀 2 nét. Đao 刀 là con dao, cái dao, hay đao là đao kiếm, là loại vũ khí ngày xưa dùng mang ra chiến trận chém giết quân thù, như đại đao, bảo đao, thần đao, thanh long đao...

Tiếp theo, Chủ 丶ở đây là vua, hay chủ 丶là chúa, là người đứng đầu một tổ chức, đoàn thể nào đó, như người lãnh đạo một toán quân, đoàn quân và một tông phái mang hình thức tín ngưỡng tâm linh tôn giáo. Hoặc chủ 丶là chỉ cho người có chủ quyền về sự việc gì, như chủ tướng, chủ nhà, chủ đồn điền, chủ ruộng, chủ chùa và chủ nợ, vvv... Lại chủ丶còn là chủ ý, tức ám chỉ cho sự việc gì mà mình có chủ ý muốn nói gì trong đó. Ví dụ, để ghi nhớ, nhắc nhở việc gì cần phải phân biệt hay phân tích kỹ càng, rõ ràng, hoặc sự gì cần nên biết, hay lòng mình ngầm đã muốn thế, muốn định vào việc ấy rồi thì lúc bấy giờ đánh dấu chủ 丶.

Tiếp nữa. Bộ Chủ 丶, bộ Đao 刀 khi nhập lại ra chữ Nhận 刃 3 nét. Nhận 刃 ở đây ngoài nghĩa là mũi nhọn, là lưỡi dao, một bộ phận sắc nhọn của các đồ binh khí, như đao nhận; lưỡi đao. Truyện Tàu có câu "Nhân thủ nhận sát chi: do đó cầm mũi nhọn giết chết". Nhận 刃 vì thế còn có nghĩa là chém giết, như thủ nhận: tự tay mình giết chết. Nhận 刃 nói chung là chỉ cho các loại vũ khí bén, nhọn dùng để chém giết địch thủ khi lâm trận. Nhận 刃 khi được viết cách khác, như chữ sau đây sẽ cho ra ý nghĩa khác. Đó là chữ Nhận 認 với nghĩa là biện biệt, nhận ra rõ ràng, đã biết rõ ràng, cụ thể sự việc, không còn phân vân, nghi ngờ gì nữa. Hay nhận 認 là công nhận, thừa nhận, là bằng lòng, chấp nhận, vì thế, nhận cũng còn có ý là nhẫn, là chịu. Nhận 認 cũng còn có nghĩa là phủ nhận, là bác bỏ, không bằng lòng, chấp nhận điều người đã nói, đã vu cho mình. Trong truyện Tam quốc diễn nghĩa có câu "Tháo tuy tâm tri trúng kế, khước bất bằng nhận thác: Tháo trong bụng biết mình đã mắc mưu, nhưng vẫn không chịu nhận lỗi".

Tóm lại. Nhận 認 vừa là thú nhận, thừa nhận, chấp nhận, bằng lòng, đồng thời Nhận 認 cũng là phủ nhận, không bằng lòng, chấp nhận việc này, chuyện kia mà nhiều khi cốt để chạy tội, thoát lưới pháp luật do người vu cáo cho mình.

Một lần nữa, chúng tôi mời các bạn trở lại với chữ Lê 黎 mang nghĩa là họ tên. Bên trái chữ Lê 黎 này là bộ Thử 黍 12 nét. Thử 黍 ở đây chỉ có nghĩa là lúa mùa, nhưng đây thuộc về các chữ mang tính mật mã, cho nên Thử phải được hiểu qua nghĩa khác với cách viết khác như sau. Chữ Thử 此 6 nét này có nghĩa là đây, tức là mình, chữ này dùng đối lại với chữ Bỉ 彼 8 nét mang nghĩa kia, chỉ người bên kia. Trong bài thơ Hoàng Hạc Lâu của Thôi Hiệu hai câu đầu đã bị sai, chúng tôi đã chỉnh lại như sau cho đúng với nguyên bản cũng có hai chữ Bỉ 彼 và Thử 此 như sau:

Tích nhân bỉ thừa hoàng phi xứ,
Thử địa mông cư hoàng hạc lâu.

Dịch thơ: 
Tây lầu hoàng hạc nằm đây, 
Người kia đã cỡi hạc đi xứ nào?

Còn chữ Nhận 刃, 認 chúng tôi đã giải thích với các nghĩa mà các bạn đã đọc qua. Đó là chữ Nhận 刃 3 nét và chữ Nhận 認 14 nét. Nhận 刃 3 nét gồm bộ Đao 刀 và bộ Chủ 丶nhập lại ra chữ Nhận 刃 như đã nói. Chúng tôi xin nhắc lại, Chủ 丶là vua, nhưng chủ cũng là chỉ cho người nào đó có chủ quyền về sự việc gì, như chủ nhà, chủ đồn điền, chủ ruộng, chủ xe, chủ chùa, vvv... Hay Chủ 丶là người đứng đầu một tổ chức, đoàn thể, hay toán quân nào đó. Chúng ta đã biết khá rõ, Võ Văn Dũng là một tướng tài trong Thất hổ tướng Tây Sơn của thời ấy, vì thế chắc ông phải được Quang Trung giao quyền cầm nắm, điều khiển một toán quân, đoàn quân, thuộc đơn vị chủ lực quân đội Tây Sơn để đi chinh chiến khắp các nơi những khi giặc giã nổi lên. Và tất nhiên một tướng lĩnh quan trọng như Võ Văn Dũng thì phải rất giỏi các môn võ nghệ thập bát ban cùng sở hữu những món vũ khí lợi hại nào đó. Như một thanh kiếm báu giao chiến, kèm theo là một đoản đao ngắn phòng vệ chẳng hạn. Ở đây là chữ Nhận 刃 gồm bộ Đao 刀 và bộ Chủ 丶nhập lại đã cho chúng ta biết rõ người chủ này là người chuyên sử dụng trường kiếm hay một thanh đao ngắn sắc bén, lợi hại nào đó. Thầy Thông Lạc có cho biết trận tấn công đồn Ngọc Hồi ông sơ của thầy có giắt lưng một thanh đao ngắn.

Như vậy, có thể nói, ông sơ của thầy Thông Lạc, tức tướng Lê Văn Tâm chính là danh tướng Võ Văn Dũng chứ không ai khác sau khi chúng tôi chắp nối tất cả mọi tư liệu, dữ kiện rời rạc từ nhiều nguồn sử học lại để truy tìm ra sự ẩn khuất trong những tồn nghi lịch sử. Như tồn nghi trong tập sách LSCA của thầy Thông Lạc này đây. Nhưng với những bằng chứng thế này xét ra cũng còn quá đơn giản, sơ sài, nó chưa mang tính thuyết phục gì cho lắm. Vậy như đã nói các bạn chỉ còn một cách duy nhất là tiếp tục đọc và đọc cho hết bài viết, ngoài cách này ra thì không còn cách nào để giải quyết vấn đề tốt hơn được nữa. Phải không các bạn?

Kim thiền thoát xác
(Kim thiền thoát xác là con ve sầu lột xác) 
Nhận 刃 như đã nói là chỉ cho mũi nhọn sắc bén của một loại vũ khí, như mũi đao ngắn dùng để chiến đấu khi lâm trận. Đồng thời Nhận 刃 cũng còn ý nghĩa khác nếu được viết với cách khác. Đó là chữ Nhận 認 14 nét. Chữ Nhận 認 này chúng tôi đã nói là nó vừa mang tính thừa nhận, chấp nhận, bằng lòng nhưng cũng vừa biểu thị ý nghĩa phản đối, phủ nhận, không bằng lòng. Nếu là thừa nhận, đồng ý thì đó chính là ý nghĩa xác định người chủ tướng này -Chủ 丶- là người chuyên sử dụng đao kiếm xông pha chiến trận. Đồng thời người chủ này cũng phủ nhận luôn mình -Thử 此- không phải là họ Lê 黎! Mà mình là người mang một họ khác, tức họ... Võ!

Tại sao chúng dám nói như vậy? Và căn cứ, dựa vào đâu để khẳng định người mang họ Lê chính là họ Võ?

Đó chính là chúng tôi dựa vào chữ Thử 此 6 nét này đây. Như đã nói ở trên Thử 此 có nghĩa là đây, là chỉ vào bên này, hay là chỉ vào chính mình. Mà chỉ vào mình chính là chỉ vào chữ Lê 黎 chứ không phải chỉ vào đâu cả!

Như vậy, chữ Thử 此 này dùng để đối lại với chữ Bỉ 彼 là bên kia, người đối diện. Vậy người đối diện là ai? Thưa đó chính là người mang họ Võ, tức danh tướng Võ Văn Dũng chứ không phải ai khác! Bởi Văn 聞 như đã nói có nghĩa là nghe, nhưng Văn 文 cũng là quan văn. Mà đối lại với quan văn là quan võ. Trong một triều đình thì phải có quan văn và quan võ, nếu chỉ có một bên thì chưa phải là một triều đình đúng nghĩa, cho dù đó có là thời đại nào đi chăng nữa. Đây do sự cố tình, chủ ý xếp đặt từ ngữ, chữ nghĩa của tướng Võ Văn Dũng khi tìm cách thay đổi họ Võ của mình bằng một họ khác là họ Lê. Mà trong chữ Lê có bộ Thử 此. Thử 此 là đây, hay Thử 此 là mình, chữ này dùng đối lại với chữ Bỉ 彼 là bên kia, người bên kia.

Ở trên chúng tôi đã giải thích chữ Lê có ba nghĩa với ba cách viết khác nhau. Nghĩa thứ ba thì Lê mang nghĩa là giả. Giả 假 là dối trá, không thật, là mang tính vay mượn hình thức này, hình thức kia mục đích để che đậy, bưng bít cho sự việc gì đó hòng tránh sự theo dõi có thể là của pháp luật, chính quyền hoặc của nhân dân ở nơi đang tạm trú hòng dễ bề hoạt động, làm ăn bất chính hay để tránh bắt bớ, truy tìm. Bên trái chữ giả 假 là bộ Nhân 亻2 nét, bên phải cũng vẫn là chữ Giả 叚 9 nét. Nhập hai chữ lại có nghĩa Nhân 亻là người giả 假, không phải người thật, nói khác đi họ tên người là giả, còn con người vẫn là người thật. Như vậy, Lê 黎 hay Lê Văn Tâm chỉ là họ giả, tên giả, không phải họ thật, tên thật của ông sơ thầy Thông Lạc. Mà ông sơ của thầy Thông Lạc chính là danh tướng Võ Văn Dũng, người ở miền Trung chạy vào miền Nam trốn tránh sự theo dõi của chính quyền triều Nguyễn, sau dạt về vùng Bàu Trâm-Trảng Bàng đã cải trang, thay tên đổi họ thành người có tên là Lê Văn Tâm mà thầy Thông Lạc đã cho biết trong tập sách.

Để nói chỗ này cho rõ ràng, cụ thể, chi tiết hơn nữa. Để xác định mình là người mang họ Võ, không phải họ Lê hoặc là họ nào nào đó, thì người trong cuộc, tức ông sơ thầy Thông Lạc phải nghĩ ra cách sử dụng chữ nghĩa sao cho hết sức hợp lý để chẳng những chỉ riêng cho mình hiểu mà còn để cho người khác hiểu và nắm bắt được nghĩa lý của sự việc bí mật, động trời này nữa. Như thế, điểm qua tất cả các từ, chữ biểu thị cho dòng họ, từ Nguyễn, Trần, Lý, Đinh, Hoàng, Phạm, Phan, Đặng, Bùi, vvv... thì duy nhất chỉ có chữ Lê 黎 là hội đủ các ý nghĩa như đã nói. Trước hết, trong chữ Lê có bộ Thử 黍 12 nét. Thử 黍 ở đây là một mật mã, vì là mật mã cho nên nó phải mang nhiều nghĩa, chứ không phải chỉ có một nghĩa duy nhất. Vậy khi Thử là một mật mã thì nó là chữ này đây 此. Chữ này chúng tôi giải thích rồi.

Đoạn này nói thêm về chữ Thử 此. Thử 此 ngoài những nghĩa đã giải, thì Thử 此 còn có nghĩa là từ cái kia đến cái này, hay từ chữ kia đến chữ này. Chữ này là chữ nào?

Chữ còn lại trong chữ Lê 黎 là chữ Nhận 刃 3 nét. Chữ này gồm bộ Chủ丶, bộ Đao 刀 nhập lại ra chữ Nhận 刃. Chủ丶là chủ ý hoặc cần phải chú ý điều người ta muốn nói trong cách chơi chữ mục đích để truyền đạt nghĩa lý của sự thật. Đao 刀 nói đầy đủ là đao kiếm, mà đao kiếm thì chỉ có quan võ hay người rành, người có võ nghệ sử dụng, chứ nó không dành cho quan văn hay người tay ngang, không hiểu biết gì về võ nghệ. Đây là ý nghĩa chi tiết của từng chữ trong chữ Lê 黎. Sau Lê 黎 còn có nghĩa là giả. Giả 假 chúng tôi cũng đã giải thích. Như vậy, khi Lê 黎 đã là giả thì cần phải bỏ nó đi, mà nên thế vào chữ khác, đó là chữ Võ 武, bởi Võ 武 là chữ dùng đối lại với chữ Văn 文, hơn nữa, Võ còn có nghĩa là kia -Bỉ 比- còn Lê là đây -Thử 此-!

Du long chuyển phượng
(Biến rồng thành phượng) 
Sau đây là phần giải thích về chữ Võ 武. Võ là họ của dòng họ. Võ 武 là chữ dùng để đối lại với văn 文. Võ 武 là võ thuật, là người có tài năng, sức mạnh, rất giỏi về nghề nghiệp võ thuật, quân sự. Ở đời, nếu những người nào giỏi đủ hai môn văn võ thì được gọi là văn võ song toàn: văn võ toàn tài. Lại người nào đã giỏi võ mà còn có tính can đảm, gan dạ, xem coi trời đất bằng nắp vung thì gọi là "Uy vũ bất năng khuất: uy quyền, sức mạnh không làm cho khuất phục được". Chiết tự chữ Võ 武 gồm bộ Chỉ 止 4 nét, chữ Nhất 弌 4 nét nhập lại ra chữ Võ 武, tức Vũ. Chỉ 止 có nghĩa là dừng lại, ở lại một chỗ, không còn đi tới, đi lui như trước được nữa. Hay Chỉ 指 là trỏ bảo, điểm chỉ việc gì đó cho người khác nghe và hiểu. Sau Chỉ 趾 là dấu vết. Nhất 弌 là biểu thị của sự nhất tâm, đoan chính, hay nhất 一 là sự ngay thẳng, đường đường chính chính, không quanh co, léo lận, giả trá như những kẻ tầm thường. Lại nhất 一 là người số một, giỏi nhất, khá nhất trong nghề nghiệp võ thuật, cung kiếm.

Chữ Nhất 弌 đúng ra là được nhập từ bộ Dặc 弋 3 nét và bộ Nhất 一 1 nét ra chữ Nhất 弌 4 nét. Dặc 弋 là bắn, là phóng, từ này biếu thị cho một loại vũ khí dùng để bắn, phóng như cung tên, hay loại súng hỏa hầu, phóng lửa, súng bắn đá được sử dụng cho chiến trận ngày xưa. Còn Nhất 一 như đã nói là tượng trung cho người số một, giỏi nhất, khá nhất. Vậy người đó là người nào? Đó chính là người mang họ Võ 武, tức danh tướng Võ Văn Dũng, là một trong Thất hổ tướng của nhà Tây Sơn vậy.

Nếu chữ Nhất cổ 弌 này khi đứng riêng thì được viết với cách bố trí bộ Nhất 一 1 nét sẽ nằm dưới gạch ngang, bên trái của bộ Dặc 弋 3 nét. Nhưng khi viết chung với bộ Chỉ 止 4 nét để ra chữ Võ 武 -Vũ- thì bộ Nhất 一 1 nét sẽ được dời lên trên nét ngang của bộ Dặc 弋 3 nét.

Tóm lại. Chữ Võ 武 gồm bộ Chỉ 止 và chữ Nhất cổ 弌 nhập lại. Chỉ 止 là dừng, đứng lại, Nhất 弌 là đứng đầu, số một. Người đứng đầu, số một mang họ Võ 武 này lúc bấy giờ đã dừng lại, đứng lại, yên nghỉ một chỗ, không còn xông xáo, tung hoành ngang dọc như thời trước được nữa. Đây là ý nghĩa của chữ Võ 武, một trong ba chữ Võ Văn Dũng vậy.

Đến đây, chúng ta nên hiểu tóm tắt, gãy gọn lại thế này. Tất nhiên bất cứ ai cũng có thể hiểu ra rằng đối lại với văn là võ. Nhưng, để đưa được, mang được chữ Võ 武 với ý nghĩa là họ của danh tướng Võ Văn Dũng vào trong văn bản, vào câu chuyện bí mật mai danh ẩn tích, đội lốt trá hình hòng qua mặt sự theo dõi của vua quan triều Nguyễn, cả dư luận người dân bản địa thời ấy thì người trong cuộc là danh tướng Võ Văn Dũng phải nghĩ ra cách chơi chữ hết sức điệu nghệ, hóc búa. Đó là gạt chữ Võ 武 ra ngoài, và thế vào là chữ Lê 黎 như đã nói. Và Lê 黎 trước hết là họ Lê 黎, họ của vị trụ trì chùa Am đời thứ nhất là Lê Văn Tâm, tức tu sĩ Thích Minh Không. Ở trong chữ Lê này bên phải là Bộ Thử 黍 12 nét. Thử chúng tôi chỉ lấy ra một nghĩa duy nhất, Thử 此 là đây, là người bên này. Nhưng để loại, bỏ chữ Thử mang nghĩa đây, bên này đi thì bên phải chữ Thử sẽ là chữ Nhận 3 刃 nét. Nhận 刃 có hai nghĩa chính, đó là thú nhận-thừa nhận và phủ nhận-từ chối.

Vậy thú nhận và phủ nhận việc gì? Đó là phủ nhận chữ Lê 黎, tức họ Lê 黎, bởi Lê 黎 còn có nghĩa khác là giả 叚 như đã nói. Khi chữ Lê 黎, họ Lê 黎 đã bị loại bỏ rồi thì bây giờ chữ Võ 武, tức họ Võ 武 sẽ được thay thế vào để cho đúng với nghĩa đối của Thử 此 -đây- và Bỉ 比 -kia- của Võ 武 và Văn 文. Hình thức lấy chữ này, bỏ chữ kia sẽ được áp dụng tiếp tục đối với chữ Dũng 恿 11 nét mà chúng tôi cũng đã giải nghĩa ở trên.

Ba chữ Lê Văn Tâm có thể được trình bày ngắn gọn, tóm tắt, không cần phải nói lòng vòng, dài dòng vòng vo tam quốc như trên như sau để cho các bạn dễ hiểu, dễ nhớ hơn nữa:

Lê 黎: Tướng 甬: là hình thức giả dối, không thật bên ngoài.
Văn 文: Dụng 用: là công dụng, là sự hoạt động của thể và tướng.
Tâm 心: Thể 心: là căn bản, là nguyên lý, là cốt lõi bên trong sự việc hay của con người.

Như vậy, họ tên hay ba chữ mật mã Lê Văn Tâm nói cho nhiều cho mệt đầu mệt óc, vòng vo tam quốc diễn nghĩa đủ thứ chuyện tùm lum trên trời dưới đất đọc dễ nỗi điên chứ thật ra đó cũng chỉ từ một chữ Dũng 恿 11 nét biến hóa ra cả mà thôi.

"Du long chuyển phượng" là một trong tam thập lục kế của Trung Hoa, kế này là biến cái này thành cái kia, cái kia thành cái này, bên trong tuy là hình rồng đó, nhưng bên ngoài sẽ làm cho nó trở thành con phượng hay con khỉ gió gì đó cũng được. Can gì phải thành con phượng? Kế này rất phổ biến, trong dân gian người Việt thường gọi là "treo đầu dê bán thịt chó" đó thôi.

Mài kiếm dưới trăng
Như vậy, chúng ta đã hiểu. Theo như thầy Thông Lạc cho biết, ông sơ của thầy tục gọi là Lê Văn Tâm chính là danh tướng Võ Văn Dũng từng tham gia trận đánh giặc Thanh tại Thăng Long-Hà Nội năm Kỷ Dậu 1789, nằm trong mũi tiến công dưới sự chỉ huy của Hoàng Đế Quang Trung vào mặt chính Nam của thành Thăng Long. Nhưng vì lý do gì đó không biết, người ghi chép sử liệu thời đó lại không ghi tên tuổi ông sơ của thầy vào trận đánh lịch sử này. Mà trong mũi tiến công dưới sự chỉ huy của trực tiếp của Hoàng Đế Quang Trung này chỉ có ghi tên hai vị tướng là Ngô Văn Sở và Phan Văn Lân. Chúng ta cũng chưa nói trong trận đánh vô cùng quan trọng này cũng không hề thấy bóng dáng, tên tuổi danh tướng Trần Quang Diệu đâu cả? Theo chúng tôi, có thể tướng Trần Quang Diệu lúc này được biệt phái ở lại canh giữ kinh đô Phú Xuân để phòng những chuyện bất trắc có thể xảy ra. Như việc Nguyễn Ánh biết đâu một khi đã nắm chắc tình hình vua quan, binh lính triều đình hiện đã lên đường, kéo hết ra Đàng Ngoài để đánh một trận sống mái với giặc Thanh thì liền chộp cơ hội ngàn năm một thủa. Xua đám tàn quân thập cẩm hầm bà lằng xí tố gom góp bao lâu kéo ra đánh chiếm Phú Xuân, tàn sát hết gia đình, dòng họ, vợ con Quang Trung và của cả các tướng lãnh thì tính sao?

Do đó, trong trận đánh lịch sử vô cùng quan trọng này tướng Trần Quang Diệu không thể tham gia với lý do như chúng tôi đã nêu là có thể đúng. Riêng tướng Võ Văn Dũng là có tham dự trận đánh lịch sử này nhưng lại không được người ghi chép sử liệu thời đó ghi vào trong danh sách trận đánh. Còn tên tuổi các vị tướng giỏi nhất của Tây Sơn trong thời ấy tham gia trận đánh chúng ta cũng đã được biết qua năm mũi tiến công vào năm hướng thành Thăng Long.

Ngoài những thông tin mà thầy Thông Lạc cho biết trong tập sách Lịch sử chùa Am về cuộc chạy thoát của tướng Võ Văn Dũng khi mặt trận Nghệ An bị vỡ, dưới đây là những ghi chép có thể nói khá tỷ mỉ, chi tiết về cuộc đào thoát của tướng Võ Văn Dũng được chúng tôi trích trong tập sách NHÀ TÂY SƠN của đồng tác giả Quách Tấn-Quách Giao như sau:

...Chợt Trần Quang Diệu được tin quân Tây Sơn bị thua ở Nhật Lệ, Trấn Ninh, Nguyễn Phúc Ánh đã hoàn toàn làm chủ đất Thuận Hóa thì thất kinh, bàn cùng các tướng:

"Binh mã đã bị hao ở Trấn Ninh và Nhật Lệ quá nhiều, lực lượng ở Bắc Thành không còn mấy. Nếu Nguyễn Phúc Ánh kéo quân đến đánh thì Bắc Thành không thể trì thủ được lâu. Ta phải đem quân về cứu, kẻo Bắc Thành thất thủ nữa thì Quy Nhơn có giữ vững cũng không ích gì. Vậy nên bỏ thành Quy Nhơn. Võ tướng quân (Võ Văn Dũng NV) cùng tôi đem đại binh ra Bắc. Nguyễn Quang tướng quân đem binh đóng ở Dương An, Nguyễn Văn tướng quân về đóng ở Kỳ Sơn, để chia bớt lực lượng của quân Nguyễn. Không nên đóng quân trong thành mà địch bao vây".

Sắp đặt xong, Trần Quang Diệu và Võ Văn Dũng cùng các bộ tướng đem 3.000 quân, 80 thớt voi, theo đường thượng đạo sang Lào để ra Nghệ An, vào thượng tuần tháng Ba năm Nhâm Tuất (1802).

Sau khi quân Tây Sơn bị đại bại ở Nhật Lệ và Trấn Ninh, thì đất Thuận Hóa từ Hải Vân Sơn đến Linh Giang hoàn toàn thuộc về nhà Nguyễn.

Ngày 2 tháng Bảy năm Nhâm Tuất (1802), Nguyễn Phúc Ánh xưng đế, đặt niên hiệu là Gia Long.

Lên ngôi vua rồi, Gia Long sai Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhân Tĩnh đem phẩm vật và những ấn sách của nhà Thanh đã phong cho Tây Sơn, sang nạp cho thiên triều và xin cho mình làm An Nam Quốc Vương thay thế Tây Sơn.

Liền đó Nguyễn Phúc Ánh kéo đại binh đi đánh Bắc Hà, sai Nguyễn Văn Trương lãnh thủy binh, Lê Văn Duyệt và Lê Chất lãnh bộ binh, đi trước.

Tháng Sáu, quân bộ qua sông Linh Giang, tiến lên đóng ở Hà Trung, quân thủy vào cửa Hội Thống, rồi cùng đánh phá các đồn lũy của Tây Sơn. Viên trấn thủ Nghệ An là Nguyễn Văn Thuận bỏ thành chạy ra giữ đồn Tiền Lý ở Diễn Châu.

Lúc bấy giờ Trần Quang Diệu và Võ Văn Dũng đã đến Quỳ Hợp. Đường đi khó khăn, hết đèo lại dốc, phần lam sơn chướng khí, phần rắn độc thú dữ, phần bị bọn thổ ty theo nhà Nguyễn như Hà Công Thái, Nguyễn Đình Ba... đột kích, đoàn tùy tùng Trần Quang Diệu bị hao hụt dần dần. Khi đến Nghệ An thì mười phần chỉ còn ba bốn. Đoàn tượng binh chỉ còn mươi thớt! Tướng sĩ hầu hết đều bị sốt rét rừng. Trần Quang Diệu bị phù thủng, đi đứng khó khăn.

Trần Quang Diệu kéo quân xuống Hương Sơn. Tướng nhà Nguyễn là Võ Doãn Văn, Lê Đức Định dẫn Man binh đến đánh bất thình lình. Trở tay không kịp, quân sĩ bị giết sạch! Trần Quang Diệu cùng các bộ tướng Từ Văn Chiêu, Nguyễn Văn Giáp, Lê Văn Điềm, Nguyễn Văn Miên, Võ Văn Dũng đều bị bắt.

Ở Diễn Châu, Bùi nữ tướng hay tin, liền đem nữ binh đi giải cứu. Đến Giáp Sơn thì giải cứu được. Chạy đến sông Thành Chương thì bị quân nhà Nguyễn chặn đánh. Quân Tây Sơn liều chết lăn xả vào chém giết quân Nguyễn. Bùi nữ tướng và đoàn nữ binh xông vào đâu thì binh Nguyễn rã đến đó. Nhưng quân Nguyễn quá đông, quân Tây Sơn dần dần bị yếu thế. Các tùy tướng lớp bị chết, lớp bị bắt trở lại. Chỉ có Bùi nữ tướng, Trần Quang Diệu và Võ Văn Dũng thoát khỏi. Nữ tướng phải lo bảo vệ chồng, không rảnh tay chống cự cùng binh tướng nhà Nguyễn, nên cả hai vợ chồng đều bị sa cơ. Một mình Võ Văn Dũng thoát được. Nhưng chạy ra đến Nông Cống (Thanh Hóa), bị bọn Lê Văn Pháp, Phạm Ngọc Thụy kéo dân địa phương ra bao vây. Một mình không chống nổi đám đông. Võ bị bắt trở lại.

Trần Quang Diệu, Bùi nữ tướng, Võ Văn Dũng đều bị đóng cũi giải về Nghệ An nạp cho Nguyễn Phúc Ánh. Dọc đường, Võ Văn Dũng phá cũi thoát thân, Bùi nữ tướng không nỡ bỏ chồng, đành ở lại để cùng chết... 
(Trích trang 279-282 Nhà Tây Sơn, Quách Tấn-Quách Giao)

Như vậy, với những gì được thầy Thông Lạc cho biết trong tập sách Lịch Sử Chùa Am về cuộc tháo chạy của ông sơ thầy, tức tướng Lê Văn Tâm so với sự ghi chép trong các dạng sử liệu, ở đây là tập Nhà Tây Sơn của đồng tác giả Quách Tân-Quách Giao là rất đúng, trùng khớp, không sai một ly hào. Nếu có sai là ở điểm, đó là những thông tin về tướng Võ Văn Dũng sau khi chạy thoát từ mặt trận Nghệ An về tìm lên ở trên núi Hòn Dũng ở xã Bình Tường Tây Sơn rồi chết trên đó. Chúng tôi mời các bạn đọc tiếp phần trích này cũng trong tập NHÀ TÂY SƠN để biết Võ tướng quân sau đã sống và chết như thế nào trên núi Hòn Dũng theo như sự ghi chép của tất cả các dạng tài liệu sử học xưa nay:

...Các danh tướng giúp nhà Tây Sơn dựng nghiệp, phần lớn đã qua đời, như:
-Nguyễn Văn Tuyết đã cùng vợ con tuẫn nghĩa sau khi thất thủ Bắc Thành.
-Võ Văn Nhậm bị Nguyễn Huệ giết chết.
-Đặng Xuân Bảo hy sinh trong trận Nguyễn Phúc Ánh đánh lấy Thanh Hóa.
-Ngô Văn Sở bị dìm xuống sông (sông Hương NV) vì nạn Bùi Đắc Tuyên.
-Lê Văn Hưng bị Cảnh Thịnh nghe lời Bùi Đắc Tuyên giết chết.
-Võ Đình Tú bị trúng tên chết lúc Nguyễn Phúc Ánh đem đại binh đánh Quy Nhơn.
-Lê Văn Trung bị Cảnh Thịnh giết.

Còn sống ngoài tầm nanh vuốt của Gia Long chỉ được rất ít người: Võ Văn Dũng, Đặng Văn Long, Đặng Xuân Phong, Phan Văn Lân, Phạm Công Chánh, Lê Sĩ Hoàng, Nguyễn Văn Huy, Nguyễn Văn Lộc.

Sau khi thoát nạn, Võ trở về Phú Phong, rồi lên An Khê, chiêu mộ được một số người Thượng, chuẩn bị việc phục thù. Lấy hòn Hợi Sơn ở Trinh Tường (Bình Khê) làm căn cứ quân sự. Do đó mà Hợi Sơn còn có tên là hòn Ông Dũng.

Nghe tin Đặng Văn Long ẩn náu ở Vân Hội (Tuy Viễn) (Võ?NV) bèn tìm đến bàn đại sự.

Đặng Văn Long, sau trận Đống Đa thì đã có ý lui gót. Nhưng vì mấy kẻ bề tôi của Lê Chiêu Thống không nghĩ đến tội cõng rắn của mình, cứ nổi lên chống lại nhà Tây Sơn, nên Đặng phải nán lại để đánh dẹp. Đến khi thấy Cảnh Thịnh để cho quần thần lộng hành, mối nước sanh rối, Đặng bèn từ chức, trở về An Nhơn mở trường dạy võ. Nhưng rồi thấy kẻ học võ lúc này không có chí lớn, ai nấy cũng chỉ nghĩ đến lợi riêng, Đặng liền đóng cửa trường, lên núi làm rẫy.

Võ Văn Dũng đến, Đặng mừng gặp lại cố tri. Nhưng khi nghe Võ bàn đến chuyện phục hưng thì lắc đầu, đáp:
-Tôi ra giúp nhà Tây Sơn đâu phải vì nhà Tây Sơn mà chính vì Tổ quốc. Nếu giặc Thanh không mang quân sang xâm lấn nước ta, thì tôi mãi làm con hạc nội, máu đâu dính đến tay. Còn về nhà Tây Sơn, chính Cảnh Thịnh đã làm mất. Song nếu Vũ Hoàng không bỏ đích lập thứ thì đâu đến nỗi nước này? Nay đất đã mất mà lòng người cũng mất, hỏi còn mong làm được việc gì nữa? Mà dù có làm được nữa thì làm để làm gì, nếu không phải để tranh chiếm ngôi báu? Tranh cho ai? Cho nhà Tây Sơn hay cho chính mình? Thôi, trên ba mươi năm trời đánh nhau, nhân dân đã điêu đứng rồi, không nên gieo rắc thêm tang tóc.

Võ ra về, Đặng ở luôn trên núi. Trong nơi mây khói, không ai biết Đặng ở ngọn núi nào trong dãy Nam Sơn.

Ý kiến của Đặng Văn Long không lay chuyển ý chí của Võ Văn Dũng nổi.

Về Bình Khê, Võ Văn Dũng tiếp tục xây dựng lực lượng chiến đấu. Toàn vùng An Khê và những vùng ở hai bên bờ sông Côn, như Tiên Thuận, Vĩnh Thạnh, Đồng Phó, Hà Nhung, Trinh Tường, Phú Lạc, Phú Phong, Kiên Mỹ... đều nằm trong phạm vi hoạt động của Võ công. Nhưng được ít lâu, người Thượng Xà Đàng bị nhà Nguyễn mua chuộc, rục rịch làm phản. Công phải bỏ hết cơ sở, đem ba chú cháu Văn Đức, Văn Lương, Văn Đẩu lên ẩn tận trên Núi Xanh.

Ca dao địa phương có câu:

Củ lang Đồng Phó, đỗ phộng Hà Nhung,
Chàng bòn thiếp mót đẻ chung một gùi.
Chẳng qua duyên nợ sụt sùi,
Chàng giận chàng đá cái gùi chàng đi...
Chim kêu dưới suối Từ Bi,
Nghĩa nhân còn bỏ huống chi cái gùi.

Đó là mượn thể tỷ để nói về việc bất hòa giữa Võ công và người Thượng.

Võ công lên Núi Xanh ở cùng ba chú cháu Văn Đức cho đến khi ba chú cháu bị sa vào lưới vua Minh Mạng năm 1832. Còn trơ trọi một mình, công vẫn sống một cách tự tại ngót mười năm nữa. Công mất dưới triều Thiệu Trị, không rõ năm nào, sống trên chín mươi tuổi. Mãi đến khoảng Đồng Khánh, Thành Thái (1885-1907), con cháu mới lấy cốt đem về chôn ở Phú Phong.
(Trích trang 290-293, Nhà Tây Sơn, Quách Tấn-Quách Giao) 

Ngày nay, Từ đường thờ danh tướng Võ Văn Dũng nằm ở thôn Phú Mỹ, Xã Tây Phú, huyện Tây Sơn. Từ thị trấn Phú Phong rẽ trái đi khoảng 3km là tới thôn Phú Mỹ sẽ gặp đền thờ họ Võ. Thôn Phú Mỹ xưa là thôn Phú Lộc, huyện Tuy Viễn, phủ Quy Nhơn. 

Đây là phần tài liệu chúng tôi lấy trên trang mạng và trong các sách sử học nói về giai đoạn cuối của danh tướng Võ Văn Dũng sau khi bẻ cũi chạy thoát về nằm hoạt động tại địa phương. Rồi sau đó do buồn phiền vì bị người Thượng lật lọng, phản phé nên đã cùng với ba chú cháu Văn Đức bỏ lên Núi Xanh ở luôn trên ấy.

Đến khi ba chú cháu Văn Đức sa bẫy, bị vua Minh Mạng bắt giết vào năm 1832 thì Võ Văn Dũng chỉ còn một mình trên Núi Xanh. Sau chết ở trên ấy. Rồi vào những năm 1885-1907 con cháu mới tìm lên lấy hài cốt mang về chôn táng tại địa phương, lập đền thờ cho tới ngày nay.

Thật ra, theo chúng tôi người chết trên Núi Xanh không phải là tướng Võ Văn Dũng, mà là của một ai đó. Bởi thời điểm này nhà Nguyễn đã cai trị, kiểm soát tất cả các vùng miền của đất nước, từ Đàng Trong, Đàng Ngoài, cả các vùng rừng núi. Thì làm sao họ có thể để cho Võ Văn Dũng sống bình yên, thảnh thơi như thế trên núi Hòn Dũng hay Núi Xanh gì đó? Đây là một sự ngộ nhận, nhầm lẫn rất tai hại của người sau, nhất con cháu dòng họ Võ khi lên Núi Xanh đào lấy bộ hài cốt hữu danh vô vị hữu vị vô danh nào đó mang về chôn táng rồi cho đây là hài cốt của ông bà, tổ tiên mình!

Có thể lúc đầu Võ Văn Dũng vẫn ẩn trú trên núi Hòn Dũng hay Núi Xanh gì đó. Nhưng sau do thấy quá nguy hiểm nếu cứ tiếp tục sinh sống tạm bợ, lây lất và cũng hết sức nguy hiểm như thế tại khu vực không có gì để gọi là sơn lam chướng khí, núi cao rừng thẳm này như cái nhìn diệu vợi, xa xăm của người thiếu phụ ôm con chờ chồng hóa đá trong truyền thuyết mơ hồ xa xưa. Hơn nữa, trong tập sách trích từ NHÀ TÂY SƠN cũng có cho biết Võ Văn Dũng vẫn còn nuôi mộng phục thù, luôn tìm mọi cách vận động, kêu gọi nhân tài cũ mới khắp các nơi tụ tập chờ ngày đánh trả lại nhà Nguyễn. Thiết nghĩ, một người mà tâm tư đang trĩu nặng bởi sự thịnh suy, còn mất của đất nước như thế thì không thể nào họ sẽ chịu khoanh thay ngồi yên nhìn quê hương, dân tộc đã đang bị giặc thù đè đầu cưỡi cổ cai trị như vậy được. Bằng bất cứ giá nào họ cũng sẽ tìm mọi cách phản công, đánh lại quân thù, cho dù sự việc có tới đâu thì tới. Hơn nữa, Võ Văn Dũng thuộc tạng người gan góc, can đảm, xem coi cái chết nhẹ tựa chiếc lông hồng, như trường hợp ông đã cùng Trần Quang Diệu kéo quân ra đánh giải vây cho Nghệ An để cứu vua và đồng đội chứ không phải như dạng tham sinh húy tử sau ngày Tây Sơn thất bại đã tìm cách trốn chui trốn nhủi đầu này, đầu kia. Như dạng lý luận luồn lách, tránh né của Đặng Văn Long là một chứng minh hùng hồn nhất vậy.

Vì thế, Theo chúng tôi danh tướng Võ Văn Dũng ngày ấy phải tức tốc rời khỏi núi Hòn Dũng hay Núi Xanh gì đó băng rừng vượt núi đi cùng người em gái qua bao nhiêu chông gai hiểm trở vào miền Nam ẩn núp lệnh truy nã của triều Nguyễn. Sau dạt về vùng ấp Bàu Trâm-Gia Lộc thuộc Trảng Bàng-Tây Ninh, đổi tên thành Lê Văn Tâm, dựng chùa Am, cạo bỏ râu tóc, ăn mặc nâu sòng, làm một tu sĩ chán chê sự đời, ngày ngày tìm vui trong câu kinh tiếng kệ để đánh lừa dư luận hòng dễ bề hoạt động, tụ tập nghĩa quân, tích trữ lương thực hòng chống lại ách thống trị triều Nguyễn để rửa hận tan nhà mất nước như các nghĩa sĩ thời trước kia đã từng làm vậy. Đây là chúng tôi nói theo thông tin của thầy Thông Lạc đã cung cấp, cho biết trong tập sách Lịch sử chùa Am. Riêng người em gái của ông thì rớt lại vùng Phú Thọ Hòa-Gia Định sau không biết thế nào.

Lời cuối 
Bây giờ, để làm sáng tỏ tồn nghi lịch sử này thiết nghĩ không có gì là quá khó. Bởi Tu viện Chơn Như hiện vẫn còn kia, cho dù thầy Thông Lạc đã ra đi, nhưng con cháu của thầy cũng vẫn còn đó, như thầy Thích Mật Hạnh hiện nay là trụ trì chùa Am đời thứ sáu, sau thầy của mình là thầy Thông Lạc, thế danh là Lê Ngọc An, trụ trì đời thứ năm. Chỉ cần các cán bộ nhà nước, nhất những người làm việc trong bộ môn sử học ở Viện sử học Hà Nội và các cán bộ trung ương đặt niềm tin trọn vẹn vào tập sách LSCA của thầy Thông Lạc và bài viết này của chúng tôi. Sau đó sẽ tìm cách kết hợp với chính quyền địa phương Trảng Bàng-Tây Ninh, cả chính quyền Quy Nhơn-Bình Định đến gặp trực tiếp thầy Mật Hạnh, nhờ thầy lục tìm trong đống hồ sơ gia phả giòng họ để tìm, lấy ra bộ tư liệu mà ông sơ họ Lê, tức tướng Lê Văn Tâm đã ghi chép để lại cho con cháu ngày sau.

Ở trên chúng tôi cũng đã có nói, hồ sơ sử liệu gia phả của giòng họ Lê này tất nhiên được ông sơ thầy Thông Lạc viết bằng chữ Hán. Hiện giờ tài liệu gia phả giòng họ này chúng tôi dám nói rằng nó cũng vẫn còn nằm ở đó trong mớ giấy tờ, sách vở, tài liệu của chùa Am, chưa thể bị thất thoát, hư rách do các đời con cháu họ Lê gìn giữ rất cấn thận và bí mật. Bởi nếu bộ gia phả giòng họ này đã bị thất thoát, hư rách, mục nát từ các đời trước đó thì thầy Thông Lạc ngày nay không thể dựa vào đâu để viết ra tập sách LSCA như thế được.

Nếu các cán bộ chính quyền nhà nước từ địa phương đến trung ương bắt tay vào làm công việc này, thì tất nhiên mọi việc liên hệ đến lịch sử thời Tây Sơn cũng sẽ bắt đầu được làm sáng tỏ có thể nói hầu như là toàn diện. Ví dụ. Nguyên nhân việc đi sứ của phái đoàn Đệ nhị ngoại giao An Nam do tướng Võ Văn Dũng dẫn đầu vào năm Nhâm Tý 1792 tất nhiên cũng sẽ được ông ghi chép lại cẩn thận, chi tiết trong bộ tài liệu gia phả này. Tiếp đó là cái chết của Hoàng Đế Quang Trung là do nguyên nhân vì đâu? Đau bịnh chết hay do Hồ Tôn Hiến Nguyễn Nhạc và đám loạn tướng phục kích ám hại tại cửa biên, bên bờ sông Tiền Đường như chúng tôi đã từng viết bài phân tích, công bố lâu nay? Và trận đánh giặc Thanh tại năm cứ điểm hùng hiểm Thăng Long-Hà Nội năm Kỷ Dậu 1789 đã được Quang Trung và ban tham mưu Tây Sơn tiến hành tổ chức và hành quân như thế nào mà chỉ trong vòng năm ngày đã đánh đuổi được giặc ngoại xâm dễ dàng như thế? Thêm quân số chính thức của giặc và của ta trong trận đánh lịch sử này là bao nhiêu? Lại cuộc hành quân xuất phát vào giờ, ngày, tháng mấy của năm Mậu Thân 1788? Chưa nói những trận đánh lịch sử vang dội, lẫy lừng khác của Tây Sơn từ Đàng Trong, Đàng Ngoài chắc chắn sẽ được ông sơ của thầy Thông Lạc, tức tướng Võ Văn Dũng sẽ ghi chép rất lại cẩn thận, chi tiết và tất tần tật trong bộ hồ sơ sử liệu của gia phả giòng họ để cho con cháu ngày sau biết rõ về sự nghiệp đánh giặc cứu nước, giữ nước vẻ vang của cha ông là như thế nào.

Nói chung là tất cả những gì từng liên hệ đến cuộc khởi nghĩa nông dân Tây Sơn bắt đầu từ năm Tân Mão 1771 cho đến khi Nhà Tây Sơn sụp đỗ, cáo chung vào năm Nhâm Tuất 1802 sẽ được ngòi bút trần thuật hết sức tỉ mỉ, chi tiết của ông sơ thầy Thông Lạc, tức tướng Lê Văn Tâm hay Võ Văn Dũng là không thiếu sót  một điều gì cả. Bởi qua cách chơi chữ điệu nghệ, điêu luyện thế này của ba chữ mật mã Lê Văn Tâm đã cho chúng tôi biết quá rõ ngoài tài năng đặc biệt về võ thuật, về lòng can đảm thì Võ Văn Dũng cũng rất giỏi về nghiệp văn thơ, chữ nghĩa nữa. Trong đó chúng tôi chưa nói đến, nhắc đến tồn nghi lịch sử từng dày vò, cấu xé tâm tư biết bao nhà nghiên cứu sử chuyên, không chuyên về lần đi sứ đầu tiên của phái đoàn Đệ nhất An Nam là do ai dẫn đoàn? Quang Trung hay Phạm Công Trị? Và tại sao Quang Trung không đi mà lại giao trách nhiệm này cho Phạm Công Trị thay mặt mình cho lần đi sứ vô cùng quan trọng này sau mùa chinh chiến, khói lửa ngập trời tại Thăng Long-Hà Nội giữa hai nhà nước Việt-Thanh?

Trong công việc làm sáng tỏ tồn nghi lịch sử này tất nhiên là phải có việc sẽ cho tiến hành làm rõ lại việc thờ cúng của con cháu Võ Văn Dũng tại nhà thờ từ đường ở quê hương Phú Mỹ-Tây Sơn, cả bộ hài cốt mà dòng họ Võ cho đó là hài cốt của ông bà mà mình đã lên khai quật mồ mã, đào lấy trên núi Hòn Dũng hay Núi Xanh gì đó mang về chôn táng trở lại ở Phú Mỹ. Vụ việc lấy râu ông Tư Cò đem ịn vô cằm bà Chín xôi bắp này thiết nghĩ xưa nay từng đã xảy ra rất nhiều rồi. Điển hình như việc nhầm lẫn tai hại khi cho rằng Công chúa Lê Ngọc Hân là Bắc Cung Hoàng Hậu, là vợ thứ ba của Hoàng Đế Quang Trung! Cả việc tào lao thiên tướng khi cho lập bàn thờ, bài vị, nhà từ đường để thờ Công chúa Lê Ngọc Hân ở ngoài Bắc Ninh nữa ấy chứ!

Khi viết bài viết này xin các bạn đừng bao giờ nghĩ rằng chúng tôi dựa vào sự mách bảo, cho biết trước của thầy Thông Lạc. Điều này là hoàn toàn không có! Bởi từ khi chúng tôi vào tu tập tại Tu viện Chơn Như cuối năm 1999 cho đến lúc rời khỏi tu viện vào năm 2006 chúng tôi chưa bao giờ lên thưa hỏi thầy Thông Lạc bất cứ sự việc gì liên quan đến sử học, nhất lịch sử Tây Sơn và ba anh em Tây Sơn tam kiệt. Chúng tôi vẫn còn nhớ, vào năm 2009 có đọc được tập sách mỏng, chỉ có 24 trang -giấy A4 gập đôi- tựa đề cũng vẫn là Lịch Sử Chùa Am với nội dung như đã nói nhưng rất sơ sài do thầy Thông Lạc viết lưu hành nội bộ. Nhưng thời gian này chúng tôi đã không còn ở tu viện. Nói chung đây là bài viết ngẫu hứng, được chúng tôi sử dụng hiểu biết của mình mục đích làm sáng tỏ nhân vật lịch sử Lê Văn Tâm để thử xem hư thực thế nào về tên tuổi, mặt mũi lạ hoắc của vị tướng không hề có trong chính sử và sử Tây Sơn nhưng thầy Thông Lạc lại cho là có qua căn cứ, dựa vào gia phả giòng họ Lê có thể do ông sơ của thầy, tức tướng Lê Văn Tâm ghi chép để lại cho con cháu ngày sau.

Bài viết xin dừng tại đây.

Miền trung thương nhớ, 
lúc 17h51 ngày 31 tháng 08 năm 2019 
Bốn niệm xứ